Wprowadzenie:

Projekt LIFE MERCURY-FREE (LIFE21-GIE-PL-LIFE-MERCURY-FREE/101074412 zwany dalej jako Projekt) porusza problem zanieczyszczenia środowiska rtęcią pochodzącą z tradycyjnie bagatelizowanych źródeł związanych z używaniem produktów zawierających rtęć w codziennym życiu, ich niewłaściwą obsługą przez konsumentów z powodu braku informacji i przyjaznych dla konsumenta metod utylizacji. Głównym celem Projektu jest zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska rtęcią zawartą w produktach konsumpcyjnych gospodarstw domowych, poprzez zapewnienie wsparcia informacyjnego za pośrednictwem platformy komunikacyjnej i współpracy, organizowanie szerokiej kampanii informacyjnej i edukacyjnej oraz działań zmieniających zachowania, stosowanie podejścia opartego na wnioskach behawioralnych, budowanie zaufania wielostronnego poprzez tworzenie Społeczności Miast Wolnych od Rtęci w miastach uczestniczących w projekcie oraz stosowanie metodologii Dialogu Wielostronnego w celu wspólnego poszukiwania rozwiązania problemu. 

Jednym z działań realizowanych w kierunku osiągniecia celów Projektu było przeprowadzenie ankiety sprawdzającej świadomość obywateli na temat artykułów gospodarstwa domowego zawierających rtęć, uwarunkowań behawioralnych i ich motywacji.

Cel i opis ankiety: 

Partnerzy Projektu przeprowadzili ankietę mającą na celu zmierzenie świadomości obywateli na temat artykułów gospodarstwa domowego zawierających rtęć oraz ich szkodliwości dla człowieka. Zgromadzone dane statystyczne posłużą do przygotowania rekomendacji, które pozwolą w odpowiedni sposób pozbyć się z naszych domów produktów zawierających rtęć, a tym samym uniknąć zanieczyszczenia środowiska szkodliwymi odpadami. Dodatkowo, wyniki ankiety oraz prezentacja wyników w postaci tego artykułu, pomogą zwiększyć proekologiczną świadomość obywateli Europy.

Czas zbierania odpowiedzi podzielony był na okres obejmujący początek realizacji Projektu oraz okres po roku jego trwania. Celem było również pokazanie korzyści, jakie Projekt odniósł po roku realizacji w kontekście zwiększenia świadomości społeczeństwa.

Respondenci wypełniający ankietę poświęcali około 10 - 15 minut swojego czasu. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Podkreślane było znaczenie szczerości w udzielanych odpowiedziach. Respondenci zostali poinformowani, że wszystkie odpowiedzi będą traktowane jako poufne. Pytania w ankietach były jedno- lub wielokrotnego wyboru. Respondenci poza narzuconymi formami odpowiedzi mieli często możliwość wypowiedzi swobodnych (oznaczanych w ankiecie jako ‘inne’).

Pytania w ankiecie podzielone były na sekcje, w których pytano kolejno o bieżącą świadomość respondentów w zakresie szkodliwego działania rtęci na organizmy żywe, następnie o wiedzę na temat produktów, które zawierają w składzie rtęć i o sposobach ich skutecznej i bezpiecznej utylizacji, o postępowaniu w przypadku uszkodzenia takiego produktu oraz na temat produktów – zamienników wolnych od rtęci. W ankiecie znalazły się również pytania dotyczące świadomości obywateli na temat punktów selektywnej zbiórki odpadów w ich miejscowości, ich działalności, dostępności oraz kampanii informacyjnej na ten temat realizowanej przez włodarzy miasta w tym dostępu do materiałów informacyjnych, działań edukacyjnych dla młodzieży i dorosłych.

Pytania w ostatniej sekcji dotyczyły danych demograficznych jak wiek, płeć, wykształcenie respondentów oraz ich warunki mieszkaniowe w tym wielkość miejscowości i gospodarstwa domowego. Wiedza pozyskana z tej sekcji pomogła zagregować wyniki ankiet w oparciu o przynależność do poszczególnych kategorii. 

Wyniki i analiza udzielonych odpowiedzi

W ankiecie udział wzięło w sumie 647 respondentów. Odpowiedzi udzielane w początkowej fazie realizacji Projektu było 450, a reszta po roku jego trwania.

W większości pytań respondenci mieli do wyboru odpowiedzi:

• Zdecydowanie się zgadzam,

• Zgadzam się,

• Ani się zgadzam, ani się nie zgadzam,

• Nie zgadzam się,

• Zdecydowanie się nie zgadzam,

Niestety zdarzały się też tak wypełnione ankiety, w których na niektóre pytania respondenci nie zaznaczali żadnej z powyższych odpowiedzi. W zakresie szkodliwego działania rtęci jednym z pytań było pytanie nr 1, które brzmiało: W jakim stopniu zgadza się Pan/Pani ze się ze stwierdzeniem: „Rtęć jest szkodliwa dla ludzkiego organizmu”? Poniżej na wykresie zaprezentowano zarejestrowane odpowiedzi z podziałem na okres gromadzenia danych w pierwszym roku trwania Projektu oraz okres po roku.

Odpowiedź respondentów świadczy o ich dużej świadomości ryzyka obcowania z tym pierwiastkiem. Świadomość ta uwidacznia się bardziej u osób ankietowanych później, w kolejnym roku realizacji Projektu. Odpowiedzi zostały również skategoryzowane w zależności od wieku, płci respondentów, ale również od ich wykształcenia i wielkości zamieszkiwanej miejscowości.

Analizując wyniki jedyne różnice zaznaczają się w większej świadomości osób starszych oraz z wyższym wykształceniem. Poziom posiadanych informacji na temat szkodliwości rtęci nieznacznie rośnie wraz z rozmiarem zamieszkiwanej miejscowości. W dużych i bardzo dużych miastach świadomość ta jest największa. Nie ma natomiast znaczenia płeć respondentów w tej dziedzinie. Podobnie jest w przypadku pozostałych pytań umieszczonych w ankiecie. Wyniki w tej kategorii są bardzo zbliżone do siebie, dlatego w dalszej części artykułu będą one niepokazywane w celu zwiększenia czytelności przekazywanych informacji.

W odpowiedziach na niektóre pytania zdarzyło się, że ankietowaniu nie zaznaczyli żadnej z dostępnych odpowiedzi. Podobnie zdarzyło się kilkakrotnie, że respondenci nie zaznaczyli żadnej opcji na pytania w sekcji danych demograficznych. W przypadku przedstawiania wyników odpowiedzi na takie pytania to zdarzenie zostało również odnotowane na wykresach.

Wzrost świadomości respondentów, jako korzyść wynikająca z pierwszych rezultatów realizacji Projektu widoczny jest również w przypadku wiedzy na temat produktów, które zawierają w składzie rtęć i o sposobach ich skutecznej i bezpiecznej utylizacji, o postępowaniu w przypadku uszkodzenia takiego produktu oraz na temat produktów – zamienników wolnych od rtęci. Pokazują to odpowiedzi respondentów, w jakim stopniu zgadzają się oni ze stwierdzeniem w kolejno prezentowanych pytaniach.

Produkty posiadające rtęć i ich zamienniki

Pytanie nr 6. „Chcę zastąpić artykuły zawierające rtęć artykułami bezrtęciowymi o podobnej funkcjonalności”

Uzupełnieniem tego pytania było kolejne pytanie nr 7, w którym pytano o to, „jaki jest najważniejszy powód, który powstrzymuje Pana/Panią przed zastąpieniem przedmiotów zawierających rtęć, bezrtęciowymi produktami o podobnej funkcjonalności”.

W pytaniu zaproponowano kilka wariantów odpowiedzi uwzględniających wysoką cenę, zaufanie do jakości obecnych, tradycyjnych produktów w kontrze do zamienników oraz wiedzę nt. istnienia takich zamienników. Najbardziej znaczącym aspektem okazuje się być duże przywiązanie do tych tradycyjnych przedmiotów. Ankietowani wyraźnie podważają tutaj istniejące ryzyko, a nawet zagrożenie swojego życia przekonaniem o sensie wymiany dobrze działających produktów i o niepotrzebnym wydatku. Pozytywnym aspektem w analizie odpowiedzi na to pytanie jest znaczący, bo aż dwukrotny spadek liczby osób ankietowanych w drugim roku realizacji Projektu, którzy deklarują brak wiedzy w tym temacie. Należy wspomnieć również o alternatywnej odpowiedzi, z której ankieterzy skorzystali i biorąc pod uwagę okres po roku realizacji Projektu, to jest to duża grupa osób. W uzupełnieniu osoby te wymieniały następujące powody, które powstrzymują ich od takiej wymiany: 

• funkcjonalność i koszt, czy dokładność mogą być inne między tymi produktami,

• skoro działają to nie ma potrzeby ich wymieniać,

• cena lub brak dostępności,

• termometry rtęciowe są bardzo dokładne,

• przy odpowiednim użytkowaniu produkty z rtęcią nie stanowią aż tak dużego zagrożenia, 

• wymiana świetlówki w garażu jest zbyt kłopotliwa i kosztowna.

Niestety były też odpowiedzi świadczące o wciąż niskiej świadomości zagrożenia:

• zapewne brak wiedzy, że coś co mam w posiadaniu, może być brać udział w emisji rtęci lub przedmiot zawiera rtęć,

• nigdy o tym nie myślałem,

• nie jestem świadomy, że rtęć jest aż tak niebezpieczna,

• nie wiem które przedmioty zawierają rtęć 

lub zwyczajnie jego bagatelizowaniu:

• dom przeznaczony na sprzedaż, 

• różne obowiązki sprawiają, że ta czynność idzie na dalszy plan,

• mieszkam z rodzicami, to oni o tym decydują.

Na pocieszenie znalazły się też odpowiedzi, które pozwalają mieć nadzieję na przyszłość: 

• nie posiadam produktów rtęciowych, 

• zastąpiłam już.

Utylizacja przedmiotów posiadających rtęć

Kolejne pytania dotykają problemu utylizacji niebezpiecznych przedmiotów. Poruszane zagadnienia dotykają kwestii konieczności bezpiecznej i właściwej utylizacji oraz o możliwościach.

Pytanie nr 8. „Wiem, jak utylizować artykuły zawierające rtęć”

Pytanie nr 16. „Wiem, w jaki sposób pozbywać się przedmiotów zawierających rtęć z mojego domu”

Pytanie nr 20. „Łatwo było znaleźć punkt zbiórki odpadów w moim mieście”

W odpowiedziach na każde zaprezentowane pytanie (tj. nr 8, 16 i 20) potwierdza się wzrost świadomości i wiedzy respondentów. Warto tu zaznaczyć, że w obu okresach tj. w pierwszym roku realizacji Projektu oraz po roku, średnia liczba respondentów, którzy wzięli udział w badaniach, we wszystkich przytoczonych kategoriach wykształcenia oraz wielkości zamieszkiwanej miejscowości była porównywalna. Było to ważne, aby precyzyjnie określić kierunki realizacji kampanii edukacyjnych w kolejnym roku Projektu.

Różnice w poziomie posiadanych informacji w tematyce utylizacji widać chociażby w zarejestrowanych odpowiedziach na kolejne pytanie nr 18 tzn. „Czy wie Pan/Pani, gdzie w Pana/Pani mieście znajduje się punkt selektywnej zbiórki odpadów PSZO?” Na poniższych wykresach zestawiono odpowiedzi w kategorii wykształcenia i wielkości zamieszkiwanej miejscowości. 

Widać tu konieczność zintensyfikowania kampanii informacyjnej dla osób z podstawowym i średnim wykształceniem. Należy tu odnotować fakt, że osoby z wyższym wykształceniem również powinni wziąć udział w takich kampaniach, bo negatywnych odpowiedzi na to pytanie było ok 55%, co nie można uznać za wynik zadawalający. Miejsce zamieszkania nie wpływa na zwiększenie wiedzy na temat PSZOków. Uwidacznia się tu potrzeba działań włodarzy miast w kierunku rozszerzenia kampanii informacyjnych oraz rozpowszechniania informacji wśród mieszkańców.

Działania promujące wiedzę

Analizując odpowiedzi respondentów na kolejne pytania należy zauważyć, że pocieszająca jest ich chęć respondentów do pogłębiania swojej wiedzy w tej dziedzinie. Osoby, które zetknęły się z informacjami udostępnianymi na temat szkodliwości rtęci, pragną dalej zdobywać kolejną wiedzę i doświadczenie. W pytaniu nr 17 „Chciałbym/chciałabym dowiedzieć się więcej na temat sposobów utylizacji niebezpiecznych odpadów” respondenci wypowiedzieli się dość znacząco.

W zarejestrowanych odpowiedziach respondentów zdarzyły się przypadki, że nie udzielono w ogóle odpowiedzi na niektóre pytania. Tak było chociażby w przypadku pytania nr 17. Na kolejnych wykresach, prezentujących rozkład odpowiedzi wg wielkości miejscowości oraz wykształcenia, wzięto to dodatkowo pod uwagę. Niestety odpowiedzi te wyróżnione kolorem zielonym w niektórych przypadkach stanowią zdecydowaną większość. Zastanawiające jest, dlaczego respondenci uznali za słuszne, aby nie udzielać tu żadnej odpowiedzi mimo, że mieli do dyspozycji odpowiedź neutralną „Ani się zgadzam, ani się nie zgadzam”. Niemniej jednak, liczba odpowiedzi negatywnych jest w tym przypadku nieznaczna i o ile niezależnie od miejsca zamieszkania jest porównywalna ale widoczna potrzeba pozyskania dodatkowych informacji, to osoby ze średnim i z wyższym wykształceniem odczuwają to delikatnie w większym stopniu.

Podobną tendencję wyznaczają odpowiedzi udzielone w pytaniu nr 26 „Powinno prowadzić się edukację w zakresie zbierania i wyrzucania produktów zawierających rtęć”. 

W przypadku tego pytania respondentów tylko 5 osób postanowiła nie podawać żadnej odpowiedzi. Natomiast z udzielonych odpowiedzi jednoznacznie można stwierdzić, że jest społeczne oczekiwanie na zintensyfikowania działań edukacyjnych w tej tematyce.

Przy czym to oczekiwanie uwydatnia się wraz z wiekiem oraz poziomem wykształcenia respondentów.

Wpływ kampanii edukacyjnej realizowanej w ramach Projektu widoczna jest również w odpowiedziach na pytania 23 i 24. W pierwszym ze wspomnianych pytań respondenci odpowiadali, czy wiedzą, co zrobić, jeśli przedmiot zawierający rtęć zostanie uszkodzony?

W przypadku odpowiedzi pozytywnej w pytaniu 24 dodatkowo proszeni byli o podanie przykładu konkretnego działania. W początkowym okresie realizacji Projektu odpowiedzi świadczą o niepełnej wiedzy na temat bezpieczeństwa w kontekście rtęci. W tabeli poniżej zebrano niektóre wypowiedzi i te zarejestrowane po roku trwania Projektu wskazują na większą świadomość istnienia zagrożenia w omawianym przypadku.

Z kolei pytanie 10 pokazało, że respondentom dość sporadycznie, ale zdarzyło się wyrzucić do kosza niebezpieczny przedmiot z rtęcią.

Ci, co odpowiedzieli pozytywnie na to pytanie, zrobili to kila, a nawet kilkanaście razy, o czym mogli przyznać się w kolejnym pytaniu. Może to jest też przyczyną, że znaczna część respondentów w ramach pytania nr 27 oczekuje od władz lokalnych, aby te zapewniły lepsze możliwości utylizowania odpadów zawierających rtęć? Jest to duża większość i problem dotyczy mieszkańców miejscowości niezależnie od ich wielkości.

Rekomendacje 

Na podstawie zebranych wyników z przeprowadzonej ankiety nasuwają się dalsze kierunki działań, które będą podejmowane w ostatniej fazie realizacji Projektu, ale również szereg rekomendacji do włodarzy miast dotyczących prowadzenia skutecznej kampanii informacyjnej oraz usprawnienia działań punktów selektywnej zbiórki odpadów komunalnych (PSZOK)

Kampania informacyjna

Zróżnicowanie źródeł informacji: Respondenci wskazali na potrzebę korzystania z różnych źródeł informacji, aby dotrzeć do szerszego grona odbiorców. Wyrazili to w odpowiedziach na pytanie nr 3.

Poza zasugerowanymi w ankiecie odpowiedziami respondenci mogli podać też inne źródła informacji, które w ich przypadku się sprawdziły. Były to książki głównie o tematyce profilaktyki zdrowotnej ale też popularno-naukowe, kanał YouTube. W odpowiedziach zaznaczono również wpływ rozmów w rodzinie chociażby ramach wychowania ale i w wyniku korzyści jakie niosą pracujący rodzice w służbie zdrowia.

Dlatego, zaleca się wykorzystanie mediów społecznościowych, lokalnych gazet, radia oraz telewizji. Warto rozważyć współpracę z influenserami oraz organizacjami pozarządowymi, które mogą pomóc w szerzeniu informacji. Pomocne będzie organizowanie pikników rodzinnych.

Edukacja ekologiczna

Wprowadzenie programów edukacyjnych w szkołach oraz organizacja warsztatów dla mieszkańców na temat segregacji odpadów i korzyści płynących z recyklingu. Można również stworzyć materiały edukacyjne, takie jak broszury, plakaty i filmy instruktażowe.

Wiele miast me w swojej ofercie aplikację mobilną lub strony internetowe, gdzie mieszkańcy mogą znaleźć informacje na temat lokalizacji PSZOK-ów, godzin ich otwarcia oraz zasad segregacji odpadów. Te praktyki powinny uzyskać standard ogólnopolski a nawet ogólnoeuropejski. Jest to konieczne zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę odpowiedzi respondentów na pytanie nr 25 tj. „Czy w ostatnich latach podejmował/a Pan/Pani którekolwiek z poniższych działań?”

Warto tu zauważyć, że najliczniejszym odzewem okazała się opcja wybierania produktów – zamienników pozbawionych rtęci. To jest oczywiście słuszne, ale biorac pod uwagę wynik 49% wysoce niewystarczający. Oznacza to, że wciąż co drugi respondent nie ma takiej potrzeby (świadomości konieczności). Dużo gorzej wypadają pozostałe działania. Tylko 11% respondentów ponosi trud utylizacji produktów zawierających rtęć w PSZOku. Z kolei w różnego rodzaju wydarzeniach informacyjnych udział wzięło jedynie 2% ankietowanych. To sprawia, że należy jednoznacznie stwierdzić, że w tym zakresie jest wciąż bardzo dużo do zrobienia. Wyedukowane i doinformowane społeczeństwo pomoże podnieść wskaźniki również w pozostałych działaniach.

Usprawnienie działań PSZOK

Respondenci w pytaniu nr 22 mieli możliwość wypowiedzieć się „co należy zrobić, aby usprawnić system zbierania odpadów zawierających rtęć w miejscu zamieszkania?”. W poniższej tabeli z sumowano liczbę udzielonych odpowiedzi na zasugerowane rodzaje działań.

Respondenci w pytaniu również mieli możliwość podania własnej odpowiedzi i dotyczyły one przede wszystkim usprawnienia działania PSZOków chociażby poprzez eliminację kolejek i zapisów na bezdyskusyjne terminy, które nie pasują.

Respondenci jednoznacznie zasugerowali, aby punkty selektywnej zbiórki odpadów były łatwo dostępne i dobrze oznakowane. Zaleca się zwiększenie liczby PSZOK-ów oraz ich strategiczne rozmieszczenie w różnych częściach gminy, aby mieszkańcy mieli do nich łatwy dostęp. Konieczne jest wydłużenie godzin otwarcia PSZOK-ów, szczególnie w weekendy, aby umożliwić mieszkańcom wygodne korzystanie z usług w dogodnym dla nich czasie. Należy również zaplanować wprowadzenie dodatkowych udogodnień, takich jak chociażby możliwość oddawania odpadów elektrośmieci oraz odpadów niebezpiecznych. Warto również rozważyć organizację dni otwartych, podczas których mieszkańcy będą mogli dowiedzieć się więcej o funkcjonowaniu PSZOK-ów oraz zasadach segregacji odpadów.